Op 14 januari 1908 verscheen er een artikel in de Nieuwe Zeeuwsche Courant met als titel:

Weer een oude instelling minder

Dezer dagen is te Bergen op Zoom opgeheven het oude Arbeidersgilde, dat daar van omstreeks 1500 af moet hebben bestaan. Kwam er een schip in de haven binnen, dan werd aan het Spuihuis de bengel geluid en kwamen van alle kanten de leden van genoemd gilde aanloopen, om dit schip te lossen en de geloste goederen aan hun adres te bezorgen. In de laatste jaren nam het ledental echter voortdurend af, ofschoon genoemde bengel tot voor korten tijd nog steeds bij het binnenkomen van een schip geluid werd, maar dit ook door andere sjouwerlieden werd gelost. Reeds lang had dit gilde dan ook zijn recht van bestaan verloren; maar wel is het jammer, dat de daaraan toebehoorende bekers, schilden, penningen en boeken niet  bijtijds op het Stadhuis bij andere oudheden opgeborgen zijn, om nu in de te Bergen  op Zoom welhaast in te richten Oudheidskamer een plaatsje te vinden en niet, zooals thans waarschijnlijk wel het geval zijn zal, verloren te gaan.

Het bericht met letterlijk dezelfde tekst verscheen in een tiental verschillende kranten door het hele land. De schrijver van het artikel maakte zich zorgen dat de eigendommen van het Arbeidersgilde verpatst zouden worden. Niet ten onrechte. Iets meer dan 100 jaar na het opheffen van het Arbeidersgilde is er een zilveren gildekom te voorschijn gekomen.  Museum het Markiezenhof is een paar jaar geleden in het bezit gekomen van die zilveren gildekom. Rond 1975 was de kom in het bezit van een antiquair en rond 2002 vervolgens eigendom van een verzamelaar. Cees Vanwesenbeeck schreef er een artikel over in 'De Waterschans'  het kwartaalblad van de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom. [1]

[1] Cees van Wesenbeeck, De Waterschans, 'Een gildekom uit 1746 van het Arbeyders of  Cordewagencruyersgilde ontdekt', 47ste jaargang no 4, 183.

Het Arbeidersgilde van Bergen op Zoom werd al genoemd in 1431. Sinds 1491 stond het ook bekend als Cordewagencruyers, dat wil zeggen kruiwagenkruiers. De klok in de Spuitoren werd geluid als er een schip gelost moest worden. Op het Spui was voor het gebouwtje van het Cordewagencruyersgilde een blauwe steen waarop men de dobbelsteen gooide om aan het werk te raken. Het gooien werd smakken genoemd.

Bron foto: techniekinnederland.nl

Kolen lossen in dertiger jaren. De zak wordt in het ruim gevuld daarna door de zakkendrager de trap opgedragen en dan over de loopplank naar de wal gebracht. Daar werd de zak ofwel leeggestort in een kar dan wel vol op de kar gezet, daarna liep de zakkendrager weer terug met een lege zak. De meeste kolen die de Rotterdamse haven binnenkwamen werden trouwens niet op deze wijze gelost. De Steenkolen Handels Vereniging (SHV) loste kolen met grote kranen in een hoog tempo. De lading van het schip op de foto moet een kleine ontvanger hebben gehad.

BATRAAF, meervoud BATRAVEN

In Antwerpen werd een havenarbeider dokwerker genoemd en in Rotterdam was het bootwerker. In Bergen op Zoom sprak men van kaaiwerker maar minstens net zo vaak van 'batraaf'. Niet dat een Bergse havenarbeider zichzelf zo noemde. Batraaf is een typische betiteling die uitleg nodig heeft. Mijn vader, geboren in 1910, wist dat het niet aardig was bedoeld. Hij voer sinds 1938 op Frankrijk en hoorde daar het scheldwoord 'betterave'. Het Franse woord ‘betterave’ komt voor op Franse menukaarten en staat dan voor rode biet. Maar in het Franse bargoens (argot) is het een belediging: idiot, imbécile, paysan en fermier. Kortom: een lomperik. [1]

Het was geen typisch Bergse uitdrukking. Ook in Zuid-Limburg was het niet ongebruikelijk en betekende daar schurk, smeerlap en slechte kerel.[2]

[1] www.languefrancaise.net

[2] Elektronisch Woordenboek van de Limburgse dialecten te raadplegen op  e-wld.nl

'Zakkendragers' (1915). Ontwerp H. Veldhuis (1878-1954) uitgevoerd door Atelier van gebrand glas 't Prinsenhof door glazenier Jan Schouten (1852-1937)

Collectie Museum Rotterdam (afkomstig uit vergaderzaal Het Elevatorhuis, Parklaan 8 Rotterdam.) 

Tijdens mijn onderzoek naar de schippers van Bergen op Zoom heb ik meer dan eens gezien dat in de zeventiende en achttiende eeuw schippers ook als arbeiders voorkwamen. Ook waren er schippers met overheidsfuncties zoals korenmeter, zoutmeter en hooiweger. Vrouwen van schippers werkten als turftonsters. Schippers en hun gezinnen waren dus ook betrokken bij het lossen en het verdere vervoer van de goederen.

Lang geleden vertelde mijn vader (geb. 1910) over zijn vader, mijn grootvader dus. Mijn grootvader zou een financieel belang hebben gehad in de organisatie van de kaaiwerkers te Bergen op Zoom. Op mijn vraag of grootvader ooit zelf onder de balen had gelopen werd ontkennend geantwoord. Mijn vader die ook het fijne er niet van wist vertelde dat het misschien leek op de manier waarop het lossen van schepen in Antwerpen was geregeld. Daar was een systeem met verschillende organisaties die 'naties' werden genoemd. Men moest om werk te krijgen lid zijn. Nieuwelingen moesten zich inkopen maar het ging vaker over van vader op zoon. De meeste naties evolueerden echter van arbeidersverenigingen waarin de leden zelf het havenwerk verrichten tot verenigingen van kleine kapitalisten die het werk coördineerden en toezicht hielden op de havenarbeiders die zij in dienst hadden. Zoals later de zogenoemde koppelbazen in de Rotterdamse haven.

Ik kan me zo voorstellen dat het ook op deze manier in Bergen op Zoom geregeld was. Nogmaals het bovenstaande blijft giswerk en ik zal dan ook meer onderzoek moeten doen. 

Misschien zijn er nog afstammelingen van kaaiwerkers of schippers die er meer van weten. Graag reacties!

VERVOLG KLIK  STORMRAMP 1911